Dzięki staraniom Muzeum Miejskiego w Koninie, a głównie dzięki pani kustosz Łucji Pawlickiej-Nowak, w ostatnich latach zostały odzyskane z okolicznych miejscowości, wtórnie wykorzystane tam, liczne macewy pochodzące z cmentarza żydowskiego w Turku. Zebrane płyty nagrobne zgromadzono i zakonserwowano w Muzeum Miejskim w Koninie.
Dotychczas zinwentaryzowano około 400 macew, a 200 inskrypcji nagrobnych spisano i przetłumaczono na język polski. Prawie wszystkie epitafia zostały zapisane językiem hebrajskim, nieliczne w jidysz i po polsku. Jest to największy zbiór polichromowanych macew zachowany na terenie Polski.
Obecnie na terenie cmentarza nie zachowały się żadne macewy. Większość płyt udało się odzyskać w całości, są jednak także liczne połamane kamienne fragmenty. Teksty epitafiów też zachowały się w dość dobrym stanie. Natomiast polichromia, stanowiąca tło wielu macew, bez dalszej konserwacji może ulec dalszemu zniszczeniu. Większość macew pochodzi z grobów kobiecych. Z ogólnej liczby dotychczas przetłumaczonych epitafiów około 120 pochodzi z macew z grobów kobiecych, 75 z grobów mężczyzn i nieliczne (około 5) z grobów dzieci. Najstarsze inskrypcje pochodzą z roku 1830, a najpóźniejsze wykonano w roku 1939. Ciekawostkę stanowią dwie macewy wspólne, jedna dla zmarłego równocześnie rodzeństwa, druga dla dwu zmarłych w odstępie kilku lat mężczyzn.
Inskrypcje z macew z cmentarza w Turku zawierają schemat powszechnie stosowany w nagrobnej sztuce żydowskiej: stały element początkowy, część informacyjna, laudacje, lamentacje, stały element końcowy.
STAŁY ELEMENT POCZĄTKOWY
występujący na wszystkich nagrobkach składa się z dwu liter:
będących skrótem utworzonym od dwu wyrazów mających trzy różne tłumaczenia: 
— tu jest pogrzebany, 
— tu jest pochowany, 
— tu spoczywa. Zwyczajowo jest on tłumaczony: tu spoczywa, tu spoczął. Element ten umieszczany jest bądź na naczółku bądź pośrodku macewy lub jako pierwszy wyraz pierwszego wersetu. Często wykonany jest większymi, ozdobnymi lite¬rami lub włączony jest do symbolicznych elementów zdobniczych. Jedynie w nielicznych wypadkach jest poprzedzony innym tekstem, np. datą śmierci i nazwiskiem czy pojedynczymi słowami lamentacji (
czy 
biada!) lub pochwały.
Właściwa część inskrypcji może mieć różną długość, od 5 do 22 wersetów. Poszczególne jej części (informacyjna, lamentacje i laudacje) nie mają stałego miejsca i mogą być zapisane jako początkowe, końcowe czy środkowe wersety.
CZĘŚĆ INFORMACYJNA
zawiera imiona zmarłego, nazwisko, dane dotyczące ojca, dane o mężu, miasto pochodzenia, nazwy zajmowanych stanowisk, tytuły napisanych utworów, pochodzenie, daty śmierci i pogrzebu. Najważniejszą informacją przekazaną w inskrypcji jest imię (imiona) czy także nazwisko (dlatego jest ono zazwyczaj wyróżnione odmiennym kształtem liter, ich wielkością czy kolorem polichromii. Umieszczane zazwyczaj bywa w oddzielnej linijce tekstu). Bardziej wyszukaną metodą wyróżnienia danych o zmarłym jest akrostych. Potrzebne do zapisu litery rozmieszczane są w jednym lub kilku wersetach i wyróżnione są wielkością, kolorem lub charakterystycznym znaczkiem. Czasami akrostych tworzą pierwsze litery z kolejnych wersetów. Zazwyczaj jest to uzupełnienie zapisanego już imienia w normalnej formie graficznej. Dzięki takim zapisom udało się niejednokrotnie odczytać z uszkodzonych macew imię zmarłego lub ustalić liczbę brakujących wersetów (np. imię kobiece Glikchie. Akrostych jest więc urozmaiceniem i wzbogaceniem tekstu macewy. Ciekawostką jest macewa, na której akrostych jest podwójny, zapisany w pierwszym i ostatnim wersecie, a tworzą go pierwsze litery kolejnych wersów, dające odczyt: Frajda córka Zewa.
Bezpośrednio po imieniu (lub nazwisku) wymienia się imię ojca oraz w nagrobkach kobiecych dane o mężu zmarłej. Imiona te uzupełnia skrótowa informacja, czy dana osoba jeszcze żyje (
— oby świecił dalej swym światłem) czy zmarła (
— niech spoczywa w pokoju, 
— błogosławionej pamięci, 
— błogosławionej pamięci bogobojnego). Rzadziej spotykamy przy imieniu zmarłego lub imieniu jego ojca nazwę miejscowości, z której pochodzili (np. Aleksander Zyskind z Konina). Informacje o pełnionych godnościach i przynależności do organizacji zamieszczane są także w tej części epitafium np. 
— Przewodniczący sądu świętej gminy Kalisz, 
— parnas, 
— chawer Bikur cholim (Towarzystwo Opieki Nad Chorymi) czy: ״… pełnił służbę gabaja i trębacza”.
Większość imion uzupełniona jest nazwiskiem, które Żydzi musieli przybierać na mocy dekretu carskiego z końca XIX wieku.
W Turku przestrzegano tego przepisu, czego dowodem są inskrypcje z macew i dokumentacja archiwalna, w której zachowały się certyfikaty potwierdzające przyjęcie nazwiska. W trakcie tłumaczenia wiele kłopotu sprawia prawidłowe odczytanie zarówno imienia, jaki nazwiska. Różnorodność tych pierwszych, ich zdrobniałe i zniekształcone formy utrudniają ustalenie, czy przyjęte tłumaczenie ma formę identycznie brzmiącą z oryginalną. Pewną pomocą był dla mnie ״Spis imion żydowskich sporządzony na wniosek Zarządu Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Warszawie, w celu uporządkowania imion żydowskich” z roku 1928. W czasie tłumaczenia imion starałam się oddać jak najwierniej ich brzmienie oryginalne. Także pisownia nazwisk, w miarę możliwości, była konfrontowana z zachowanymi dokumentami archiwalnymi, co jednak nie do końca pozwoliło uniknąć zniekształceń i niedokładności (niejednokrotnie same przekazy archiwalne podają różnie brzmiące formy nazwiska tej samej osoby. Oprócz nazwiska spotykamy przy imieniu zmarłego lub imieniu jego ojca terminy: 
ha-kohen, 
ha-lewi (względnie: kohen, lewi), które uznawałam za określenie pochodzenia z rodu kapłanów lub lewitów, a nie tłumaczyłam jako nazwisko.
Niejednokrotnie symbolika płaskorzeźby zdobiącej macewę związana jest z imieniem zmarłego. Rysunek jelenia obrazuje zazwyczaj imię Cwi lub Naftali, jest on biblijnym symbolem pokolenia Naftalego [Ks. Rodz. 49,21: ״Naftali łanią na wolności”]. Częstym zjawiskiem jest zamieszczanie równocześnie dwu imion, jednego z brzmieniu hebrajskim, drugiego zdrobniałego, np. Menachem Mendel, Natan Nate, Chenoch Henich, lub łączenia imienia hebrajskiego z jego odpowiednikiem np. Cwi Hirsz, Zew Wolf. Imię często jest poprzedzone jednym z niżej wymienionych skrotów:
nasz nauczyciel i rabin, mistrz, rabi 
nasz nauczyciel i mistrz 
czcigodne jego imię 
wielka światłość 
rabi, pan 
pan, (pani) 
oto ten zaiste 
Bardzo ważnym elementem części informacyjnej jest data śmierci podająca rok, miesiąc i dzień lub także dzień tygodnia, dzień pogrzebu czy nawet nazwę święta, w czasie którego dana osoba zmarła. Doniosłość tej informacji sprawia, że jest umieszczana w miejscu bardzo czytelnym dla odbiorcy — na końcu epigramu —pisana zazwyczaj większymi literami lub wyodrębniona kolorem. Nie spotkałam natomiast zapisu daty dokonanego chronogramem.
Rok śmierci zapisywano w formie skróconej (bez podawania tysiącleci) co tylko niekiedy opatrywano stosownym skrótem 
Cyfra ta poprzedzana bywa wyrazem 
— rok, lub jego skrótem 
czy 
Przed nazwą miesiąca można spotkać określenie 
— miesiąc bądź jeden ze skrótów od tej nazwy: 
Przy miesiącu 
(aw) występuje wyraz 
(menachem) — miesiąc, a po nazwie miesiąca 
(adar) litera 
lub 
na określenie w roku przestępnym, o który z miesięcy adar chodzi, czy o pierwszy czy o drugi. Nazwę miesiąca poprzedza także cyfra określająca dokładnie dzień zgonu, która niekiedy zapisywana jest słownie. Czasami spotykamy także określenie dnia tygodnia zapisane cyfrą: 
niedziela, lub słownie: 
(jom riszon) — niedziela. Występuje niekiedy określenie: 
(erew szabat — wieczór, czyli wigilia szabatu), często zapisywane skrótem: 
(erew szabat, erew szabat kodesz) czy samą nazwę szabat (lub skrót 
szabat kodesz) lub 
— w noc szabatu czy skrót 
(mocaej szabat kodesz) — dzień po szabacie. Przy informacji o dniu śmierci podaje się także datę dnia pogrzebu, jeśli miał miejsce dnia następnego (a nie tego samego), co zapisywano bądź cyfrą bądź słowami: 
— pogrzebany nazajutrz. Jeśli śmierć i pogrzeb (a tak bywało zazwyczaj) były tego samego dnia, to posługiwano się skrótowym zapisem: 
{} zmarli został pogrzebany. Występuje także chociaż rzadko, skrót: 
(be szem tow) — [zmarł] w dobrym imieniu. Wiek zmarłego podawany jest przy dacie śmierci lub przy nazwisku i zapisywany jest następująco: 
— mający (mająca)… lat (zmarł w wieku… lat).
Jeśli zachodziła zbieżność daty śmierci z jakiś świętem, to także umieszczano jego nazwę przy roku śmierci pomijając datę miesięczną. Najczęściej spotykane nazwy świąt to: Pesach, Sukkot, Rosz Chodesz (skrótowo zapisywane 
), Rosz haszana.
Wszystkie dane o śmierci poprzedza wyraz: 
— zmarł (lub jego żeńska forma: 
), często skrótowo zapisywany: 
lub 
. Tylko w jednej inskrypcji występuje, w części końcowej po dacie, nazwa miejscowości Turek, jest też kilka nazw innych miejscowości, z których pochodziła rodzina zmarłego, np. Konin, Chmielnik, Kalisz.
Wyjątek stanowi macewa, na której na samym dole widnieje nazwisko kamieniarz: Z. Glicenstein. Informacja ta potwierdza rodzinne tradycje kamieniarsko-artystyczne najbardziej znanego Żyda turkowianina, Henryka Glicensteina — artysty rzeźbiarza. Także tylko na jednym nagrobku jest zapis, że zmarły — Israel Mosze Zyskind —jest autorem książki i wykładowcą jesziwy.
LAUDACJE
to część inskrypcji zawierająca pochwały wobec zmarłego najczęściej zamieszczane w początkowej lub środkowej części inskrypcji. Wyjątkowo pisane na naczółku przed nazwiskiem i literami 
, np. ״bogobojność jest jej skarbem”, ״kobieta bogobojna i czcigodna”. Najczęściej wychwalana jest u mężczyzn pracowitość, prawość, bogobojność, skromnosć, zacność, dobroczynność. Stosowane są także powszechnie tytuły: nasz nauczyciel, rabin i mistrz, czcigodny rabin, głowa wygnania, gaon, korona naszej głowy. Na macewach kobiet wychwala się ich cnotliwość, szlachetność, matczyną troskę, dzielność, bogobojność, dobroczynność.
Oto najciekawsze przykłady laudacji:
Nagrobki kobiet
— Kobieta poważana, biednych wspierała ofiarami
— Do biednych wyciągała pomocne ręce
— Kobieta cnotliwa
— Dzielna niewiasta, bogobojna, całe życie szła drogą sprawiedliwości
— Zostawiła wielkie żniwo uczynków
— Wiele czasu poświęcała dobroczynności, utrzymywała biednych, należycie karmiła ich, potrzebującym pomagała
— Potwierdzonej szlachetności ducha
— Na czas zapalała świece świętego szabatu
— Źrenica duszy, miłosierna matka dla wdów, pomocna sierotom
— Dziewica prawa i słynny
— Róża Szaronu
— Potwierdzonej miary zacności
— Pięknego ducha i szczodrego (serca), dobra dla biednych i ubogich
— Jej serce było pełne nieskazitelności i czystości, z wybitnego rodu o starodawnym rodowodzie, jej przodkowie byli znanej sławy i chwały
— Dobro gromadziła w dniach swej młodości, synów wychowała w znajomości Tory
— Jej dusza wybrała czystość, swych synów prowadziła tylko prawą drogą
— Korona swego męża i wspaniałość jej synów
— Do biednych wyciągała swą dłoń i ręce kierowała do nędzarzy.
Nagrobki mężczyzn
— Jego rady będą polecane wszystkim sprawiedliwym, wierny przyjaciel
— Godny westchnienia
— Prawy uczciwy, pracowity, zacny, chodził drogą sprawiedliwości i prawdy, pracowity, bogobojny, drogi, szanowany, z rodu największych gaonów
— Poważający ojca i matkę
— Chodzący prostą drogą, zajmujący się Torą
— Czyste są jego ręce i serce
— Człowiek pracujący uczciwie, wieczorem i rankiem chodził do synagogi modlić sie w minianie
— Z miłością spełniał przykazania boże
— Codziennie studiował Księgę Psalmów…, święcił dzień szabatu przez dziękczynienie i śpiew
— Jego prawość należy obwieścić światu
— Człowiek pięknego ducha, znakomity uczony, prawdziwie bogobojny
— Jego ręce nie związały się z nieczystością
— Jego synowie podążali drogą moralności i Tory, wdowę i sierotę wspierały jego ręce, był proszony do jesziwy
— Pozostawił synów i wnuków uczonych w Torze
— Korona naszej głowy
— Chluba naszego rodu
— Jego dusza wybrała czystość, swych synów prowadził tylko prawą drogą
— Nie dopuszczał do wiary obcego życia, był godnym chwały, jego dusza jest w niebie, tylko błogosławiona pamięć po nim jest wśród żywych
— Czcił niebiosa i prawdę.
LAMENTACJE
— słowa bólu po utracie najbliższych przybierały nieraz bardzo piękną i wyszukaną formę zapisu. Posługiwano się porównaniami, powtórzeniami, a nawet rymowanymi strofami poetyckimi w celu oddania doniosłości poniesionej straty. Zajmują zazwyczaj środkową część inskrypcji. Chociaż krótkie słowa rozpaczy spotykamy także na samej górze macewy np. 
— biada!, 
— oj wawoj!, biada. Jako przykłady dużej różnorodności w wyrażaniu lamentacji mogą służyć poniższe zapisy:
— Ich łzy będą zwilżały ziemię, w której są jej prochy
— Oj wawoj! krzyczeli za nią jej synowie
— Jej dusza spoczywa w raju, w pokoju odpoczywa na swoim łożu
— Nadeszła śmierć naszej mądrości, i odeszła od nas nasza wierność, wzgardziła obfitością naszych pieniędzy
— Biada! płakali wszyscy, którzy byli jej przyjaciółmi
— Boleść, wszyscy sprzeciwiają się temu, sieroty twoje gorzko wołają i głos swój wznoszą
— Ze studni będzie wołał głos lamentu
— W jednej chwili została zniszczona jak ogród, zgasła nagle jak świeca
— Będą płakać i lamentować, pozostanie po niej padół łez
— Jej ciało zamieniło się w proch, jej dusza poszła do nieba
— Została zburzona jego pomyślność
— Biada! Łzy wyczerpały się w naszych oczach
— Lamentują nad jej [śmiercią] mieszkanki miasta wraz z wszystkimi, także młodzież, także…
— Głos lamentu nad duszą naszej matki, którą zabrała śmierć
— Gorzki lament, pamięć o nim nie odstąpi od nas szybko, wszyscy przepełnieni są na wieki gniewem
— Głos lamentu w ciszy
— Wezwano opłakujących i odmieni ją płacz
— Płacz i lament, zawodzenie jej męża i dzieci
— Gorycz szlocha do Boga, sieroty nie wypatrujcie swej matki, która została zabrana w środku swych dni
— Biada nam, ponieważ odeszła nasza główna korona i tarcza, uniesiona została nasza chluba
— Głos żalu i opłakiwania, obudziła się gorycz ponieważ zgasło światło dni jej młodości
— Wielka radość zniknęła z serc sierot, pomagała nędzarzom, biednym i ubogim
— Rozdarła śmierć piękną lilię, nagle zerwana, odeszła od nas korona naszej głowy
— Ciemność wyprzedziła jego światło [zanim] zaświeciło jego słońce
— Zachmurzyła naszą jasność
— Nadeszła śmierć i zerwała sznur twego jasnego życia.
Warto zwrócić uwagę na liczne, bardzo piękne opisowe wyrażenie odejścia osoby bliskiej:
— Opuściła świat
— Odeszła na zawsze w chwale
— Zapadł na nią zmrok
— Jej dusza odpoczywa w raju
— Opuścił nas na wieczny odpoczynek
— Jej dusza uniosła się do swego źródła
— Oto jest w ukryciu boskiego tchnienia aż do zmartwychwstania
— Do Tronu Bożego została uniesiona jej dusza
— Bóg zabrał go na miejsce spoczynku
— Wzniosła się do Tamtego Świata
— Skończone są dni jej życia
— Uniesiona została nasza chluba.
Spotykamy także wersety mówiące o życiu osobistym:
— Nie pozostawiła za sobą korzeni i gałęzi
— Dni swe ofiarowała swej młodości
— Zmarł w starości, w podeszłym wieku
— Prędko zostało rozstrzygnięte życie Menachema
— Odszedł w sile wieku
— Nie zdążył potroić lat
— Jej lata zostały odcięte z powodu cierpienia
— Cierpiał za życia
— Nie zdążyła wychować synów.
Specjalnie wyróżnione i oddzielnie omówione powinny być epitafia poetyckie zapisane rymowanymi wersami (jest ich w dotychczas przetłumaczonych tekstach około 20), co może byćtematem osobnego artykułu.
STAŁY ELEMENT KOŃCOWY
— tak jak stały element początkowy występuje na wszystkich nagrobkach. Zapisywany jest skrótowo literami 
— niech jego dusza będzie włączona w wieniec wiecznego życia (według tłumaczenia M. Bałabana: ״Oby jego dusza brała udział w życiu wiecznym”). Pochodzi od fragmentu biblijnego z I Księgi Samuela 25,29: ״Jeśli natomiast ktoś powstanie, aby cię prześladować i czyhać na twe życie, niech dusza pana mojego będzie dobrze zamknięta w woreczku życia u pana Boga twojego…”. Formuła ta występuje na nagrobkach żydowskich już w starożytności, a w Polsce na szesnastowiecznych macewach z Lublina i Krakowa. Jej powszechność związana jest z włączeniem jej jako modlitwy do liturgii pogrzebowej.
Dzięki coraz powszechniejszemu zainteresowaniu cmentarzami żydowskimi i prowadzonym na nich pracom inwentaryzacyjnym mam nadzieję, że już w niedługim czasie można będzie prowadzić badania porównawcze nie tylko nad sztuką czy symboliką macew, ale i ich inskrypcjami.