Danuta Jackiewicz, Eugeniusz Cezary Król, Karta, nr 56/2008
Od września do listopada 2008 w Domu Spotkań z Historią w Warszawie prezentowana była wystawa W obiektywie wroga. Niemieccy fotoreporterzy w okupowane] Warszawie 1939-1945, autorstwa Danuty Jackiewicz i Eugeniusza Cezarego Króla. Przedstawiamy autorski wybór zdjęć z wystawy i towarzyszącego jej albumu (ukaże się w oficynie „Rytm”) — fotograficzną opowieść o mieszkańcach okupowanego miasta.
Zdjęcia przedstawione na wystawie zostały wykonane przez członków Kompanii Propagandowych Wehrmachtu i SS. Były to specjalne, dobrze wyposażone w sprzęt oddziały, składające się ze zmobilizowanych dziennikarzy i fotoreporterów, które towarzyszyły niemieckim dywizjom w latach 1938-45 (od 1940 roku również Waffen-SS). Ich zadanie polegało na dokumentowaniu wydarzeń w myśl instrukcji Ministerstwa Oświecenia Narodowego i Propagandy Rzeszy oraz Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu i Dowództwa SS. Część zdjęć wykorzystano w środkach masowego przekazu, ale większość materiałów odłożono na półki, a po II wojnie światowej, o ile nie uległy one zniszczeniu, trafiły do archiwów.
W latach 2006-07 zbadaliśmy obszerny zbiór warszawskich zdjęć autorstwa Kompanii Propagandowych w Archiwum Fotograficznym Pruskiego Dziedzictwa Kulturowego w Berlinie oraz w Archiwum Federalnym w Koblencji. Szacuje się, że Kompanie Propagandowe wykonały na ziemiach polskich w latach 1939-45 około 25 tysięcy fotografii, z których 10 procent przypada na Warszawę. Na wystawie znalazło się około 250 zdjęć.
Przedmiotem prezentacji są sceny z okupowanego miasta, zarejestrowane przez „obiektyw wroga”. Najsilniej, obok wielu interesujących, utraconych już obiektów architektonicznych, przykuwają uwagę portrety mieszkańców, którzy zostali uchwyceni w różnych sytuacjach życiowych. Część z nich odwraca wzrok od aparatu, niektórzy patrzą, siląc się na uśmiech, w oczach wielu, jak choćby w przypadku mieszkańców getta, widać strach, smutek, chęć ucieczki. Los miasta poddanego obcej władzy odbija się w ludzkich twarzach niczym w lustrze.
Niektóre ze zdjęć wskazują na postawę empatii fotografujących wobec fotografowanych; cały zbiór reprezentuje jednak jednolity punkt widzenia, traktujący mieszkańców Warszawy jako przedmiot propagandowej manipulacji. Niezależnie od genezy i przeznaczenia, zdjęcia mają również istotną wartość poznawczą, uzupełniając dotychczasowy stan wiedzy o losach stolicy Polski w latach 1939-45. Wizualnych świadectw obrazujących wojenną przeszłość Warszawy jest nadal niewiele, a większość znanych zdjęć, wyłączywszy okres Powstania Warszawskiego, pochodzi od autorów niemieckich — żołnierzy, policjantów i cywilnych funkcjonariuszy aparatu okupacyjnego. Znaczna część zdjęć z okupowanej Warszawy jest pokazywana publicznie po raz pierwszy, pozostałe zna wąski krąg specjalistów. Niektóre z nich pojawiają się jako pojedyncze ilustracje w literaturze przedmiotu od dawna. W większym wyborze były publikowane dotąd rzadko, a i to wyłącznie w odniesieniu do żydowskiego getta w Warszawie. Wspólną cechą tych publikacji, wydanych w Izraelu, Niemczech, USA, jest bardzo ograniczony zasięg prac identyfikacyjnych lub wręcz ich brak. Autorzy wykonali badania porównawcze dostępnej literatury przedmiotu, przeprowadzili liczne wizje lokalne, a także skorzystali z pomocy wytrawnych varsavianistów. Przedstawiając niniejszy wybór fotografii, mamy nadzieję, że przyczyni się on do wzbogacenia dotychczasowego stanu wiedzy o dziejach najnowszych stolicy Polski oraz tamtej, słabo dotąd zobrazowanej, okupacji.
Danuta Jackiewicz — historyk sztuki, kurator Zbiorów Ikonograficznych i Fotograficznych Muzeum Narodowego w Warszawie, autorka publikacji i wystaw poświęconych fotografii.
Eugeniusz Cezary Król — historyk, politolog i tłumacz, pracownik naukowy Instytutu Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, profesor Collegium Civitas w Warszawie. Autor książek Propaganda i indoktrynacja narodowego socjalizmu w Niemczech 1919-1945 oraz Polska i Polacy w propagandzie narodowego socjalizmu w Niemczech (1919-1945).
Opracował: Aron Kohn, Hajfa – Izrael
GALERIA
Mieszkańcy powracają do zniszczonego miasta, koniec września 1939. Fot. Benedikt (Benno) Wundshammer, Bildarchń der Preujlischen Kulturbesitz, Berlin (BPK)
Rewizja, październik 1939. Fot. NN, BPK
Prowizoryczny cmentarz ofiar wojny na placu Grzybowskim. W tle kamienica Brenkina, plac Grzybowski 10, październik 1939. Fot. Artur Grimm, BPK
Żydzi zmuszani do odgruzowywania miasta, wrzesień-październik 1939. Fot. Karl Friedrich (Joachim?) Schulze, Bundesarchiv, Koblencja (BArch)
Uliczny pucybut. W tle ruiny dworca Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, listopad 1939. Fot. Artur Grimm, BPK
Funkcjonariusz polskiej policji tzw. granatowej, w głębi gmach Centrali Pocztowej Kasy Oszczędności, ulica Marszałkowska 134. Fot. Artur Grimm, BPK
Julian Kulski (1892-1976), prezydent okupacyjnego Zarządu Miejskiego Warszawy, 28 września 1939 – 1 sierpnia 1944. Fot. Artur Grimm, BPK
Sprzedaż chleba na kromki, październik 1939, Fot. Artur Grimm, BPK
Sprzedawca papierosów pod Halą Mirowską, październik 1939. Fot. Artur Grimm, BPK
Ofiara i jej prześladowcy, październik 1939. Fot. Artur Grimm, BPK
Bicie uwięzionych Polaków, niemiecki sąd wojskowy w Grodzisku pod Warszawą, październik 1939. Fot. NN, BPK
Niemiecki funkcjonariusz kieruje ruchem ulicznym, skrzyżowanie ulic Marszałkowskiej i Świętokrzyskiej, 1940. Fot. Artur Grimm, BPK
W Ogrodzie Saskim. W tle zniszczona zabudowa ulicy Fredry, wiosna 1940. Fot. MM, BPK
Orkiestra uliczna, w tle bar „Gościnny”, ulica Nowogrodzka 33, jesień 1940. Fot. NN, BPK
Audytorium orkiestry ulicznej, ulica Nowogrodzka 28, jesień 1940. Fot. NN, BPK
Sprzedawczynie opasek z gwiazdą Dawida, wiosna 1940. Fot. Ewald Gnilka, BPK
Plac Żelaznej Bramy w kierunku Hal Mirowskich, 1940. Fot. Ludwig Knobloch, BArch
Tramwaje przeznaczone wyłącznie dla ludności żydowskiej wprowadzono w getcie od końca września 1940, październik 1940. Fot. Theil, BArch
Bukiniści w getcie, luty 1941. Fot. Joe Heydecker, BPK
Sprzedaż ziemniaków w getcie. W tle afisze reklamujące imprezy kulturalne, 1941. Fot. NN, BPK
Przed ciastkarnią w getcie, ulica Nowolipki 7, 1941. Fot. NN, BPK
Getto, śmierć pośród tłumu, ulica Leszno 43, maj 1941. Fot. Zermin, BArch
Żydzi transportowani do pracy poza gettem, ulica Grzybowska, maj 1941. Fot Ludwig Knobloch, BPK
Tłum przechodniów w getcie, skrzyżowanie ulic Leszno i Karmelickiej, 1941. Fot. Ludwig Knobloch, BPK
Teatr „Eldorado” w getcie przy ulicy Dzielnej 1, maj 1941, fot. NN, BPK
Grupa chłopców w getcie, 24 maja 1941. Fot. Ludwig Knobloch, BArch
Mężczyzna z dzieckiem, 1942. Fot. NN, BPK
Śmierć w getcie, maj 1941. Fot. Ludwig Knobloch, BPK
Śmierć w getcie, maj 1941. Fot. Ludwig Knobloch, BPK
Powstanie Warszawskie, w ogniu walk wokół Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych na Nowym Mieście, koniec sierpnia 1944. Fot. Seidel, BPK
Powstańcy w drodze do niewoli, ulica Chłodna, 5-6 października 1944. Fot. Benedikt (Benno) Wundshammer, BPK
Wypędzeni z Warszawy, ulica Wolska, październik 1944. Fot. Leher, BPK
Kobieta-powstaniec w drodze do niewoli, 5-6 października 1944. Fot. Benedikt (Benno) Wundshammer, BPK
Posąg króla Zygmunta III Wazy na placu Zamkowym, zniszczony w nocy 1/2 września 1944. Fot. NN, BPK
W poszukiwaniu bliskich, Pruszków pod Warszawą, wrzesień-październik 1944. Fot. Leher, BPK