1. LOKALIZACJA

Cmentarz Żydowski w Częstochowie położony jest przy ulicy Złotej na terenie Huty Częstochowa w dzielnicy Zawodzie. Teren ten został przyłączony do miasta Częstochowa w połowie XIX wieku.
Kirkut oddalony jest od Jasnej Góry o 4,5 km w kierunku wschodnim.

Rysunek 1. Mapa z lokalizacją cmentarza

2. HISTORIA:

Początki Cmentarza w Częstochowie sięgają wieku XVIII. Data ta pokrywa się z utworzeniem Gminy Żydowskiej przez społeczność wyznania mojżeszowego, która na te tereny przybyła prawdopodobnie w XVII wieku.
Lokalizacja ta nie była jednak pierwszym miejscem pochówku swych bliskich przez Żydów zamieszkałych w Częstochowie. Najpierw został utworzony cmentarz w pobliskim Janowie.
Dokładna data powstania Cmentarza na Rakowie nie jest dokładnie znana. Przyjmuje się że jest to rok 1799, jednak niektóre źródła podają 1780 rok i obejmuję on Kompleks I (patrz Rys. 3). Najstarszy nagrobek z tej części Cmentarza pochodzi z początku XIX w.
Następnie Kirkut został powiększony o Kompleks II, który jest kontynuacją części pierwszej od wschodu. Jest on niemal zachowany w całości. Aleja główna jest przedłużeniem alei kompleksu pierwszego. To właśnie w tej części znajdują się mogiły zbiorowe.

Rysunek 2. Mogiła zbiorowa

Ostatni raz Cmentarz był powiększony w roku 1907 o Kompleks III . W tym samym roku powstanie ogrodzenie pełne z wapienia łamanego okalające Cmentarz wokół. Na dzień obecny zachowały się jedynie fragmenty oryginalnego muru. A w XIX wieku do odbudowy używano już cegły.
Zamknięcie cmentarza nastąpiło w roku 1970. Jednak dokonywano jeszcze po tej dacie potajemnych pochówków, co potwierdzają daty na nagrobkach.
Takie działania jedynie umacniają moje przekonanie, jak silne są więzi łączące rodziny, nawet po śmierci.

3. PRZYNALEŻNOŚĆ ADMINISTRACYJNA

W czasie swojej egzystencji cmentarz przechodził z rąk do rąk. Niektórzy nie chcieli się do niego przyznać, inni nie wiedząc co z nim począć oddawali go bez walki, a jak powszechnie wiadomo, nikt nie dba o łatwy łup. W czasie gdy miasto troszczyło się co za instytucje wpisać w rubrykę : właściciel, kirkut z roku na rok stawał się coraz bardziej zaniedbany i zniszczony. Poniżej przedstawiam wyciąg z dorobku cmentarza:

Do 1867 roku – gubernia warszawska
1867 – 1918 – gubernia piotrkowska
1918 – 1933 – miasto powiatowe w województwie kieleckim
1933 – 1939 – powiat grodzki
1939 – 1945 – Generalna Gubernia
1945 – 1975 – województwo katowickie
1975 – 2008 – województwo częstochowskie / miasto Częstochowa
Od 2008 – Gmina Żydowska

Rysunek 3. Sławni Żydzi. Od lewej : Albert Einstein, Maimonides, Golda Meir, Emma Lazarus

Rysunek 4. Podział na kompleksy

4. FAZY HISTORYCZNO-KOMPOZYCYJNE:

Jak każde miejsce o charakterystycznym przeznaczeniu cmentarz w Częstochowie ma swoją historię i własne stadia rozwoju.
Na terenie cmentarza można wyodrębnić trzy kompleksy przestrzenne, które wynikają kolejno z jego przekształceń. Dzięki dokumentacji jaka się zachowała, mamy czytelny obraz, jak wszystkie kolejne fazy przebiegały.
Początkowo teren cmentarza obejmował kompleks I (patrz rys.3). Jest to najstarsza część całości z czytelnie uformowaną osią kompozycyjną (południowy zachód - północny wschód). Ze względu na zły stan obecny nie można odczytać jak kształtowały się aleje poprzeczne. Jedyną czytelną do dziś jest aleja przy murze z bramą na kierunku północ-południe. Na początku XX wieku wysadzono przy tej właśnie alei szpaler topól ( Populus alba), niestety do chwili obecnej zachowały się cztery egzemplarze .
Pierwotnie nagrobki były w układzie rzędowym na osi północ-południe tuż przy wytyczonych ścieżkach, na dzień dzisiejszy nie do rozpoznania. Istnieje możliwość że owy pierwotny układ został zakłócony jeszcze w trakcie funkcjonowania cmentarza poprzez powstawanie kolejnych grobów miedzy już istniejącymi. W trakcie lat nagrobki zostały zniszczone do tego stopnia, że w tym momencie niewiele nagrobków zachowało się w całości, a te które jeszcze istnieją są zlokalizowane w części północno – zachodniej kompleksu I.

Rysunek 5. Zdewastowana macewa

Kompleks II jest przedłużeniem kompleksu I w kierunku wschodnim. Od pierwszego jest prawie dwukrotnie mniejszy a główna aleja zmienia tu swój bieg w kierunku ze wschodu na zachód. Ten kompleks jest najlepiej czytelny pod względem kompozycyjnym ze wszystkich. Możemy wyróżnić zarówno układ mogił jak i pierwotny układ ścieżek. Kompleks podzielony jest aleją główną a następnie pięcioma ścieżkami poprzecznymi i dwoma dodatkowymi równoległymi do alei. Scieżki nie były utwardzone, podobnie zresztą w kompleksie I. Istnieją ślady iż na granicy I i II kompleksu w części południowej była zlokalizowana studnia cmentarna. Od strony północnej kompleksu II podziwiać można zachowaną oryginalny mur otaczający cmentarz.
Jak już wcześniej pisałam, to właśnie w tej części zostały postawione mogiły zbiorowe.

Rysunek 6. Jedna z zachowanych poprzecznych ścieżek kompleksu II

Kompleks III jest rozwinięciem poprzedniego kompleksu od strony wschodniej, lecz nie na całej jego długości, a jedynie od południa. Główna aleja biegnie w tym samym kierunku i jest przedłużeniem alei kompleksu II. Poprowadzona jest ona blisko muru centralnego zachowanego w dobrym stanie. Równolegle do niej biegną dwie ścieżki , które są kontynuacją ścieżek kompleksu II, przecina je, pod kątem prostym, kilka dróg poprzecznych. W chwili obecnej trudne do odczytania. Wiadomo jedynie że w tej części także starano się utrzymać układ kwaterowy, który i tak został zakłócony. Powstało także wiele mogił nieobmurowanych, które są na chwile obecną bardzo słabo czytelne.
Na końcu alei głównej naszym oczom ukzuje się budynek (już nie urzywany) Huty Częstochowa.

Rysunek 7. Zamknięcie osi widokowej kompleksu III
Rysunek 8. Tumba nadrabina Nachuma Asza z fragmentem muru w tle

5. SPIS ROŚLIN:

Inwentaryzacje przeprowadzono w listopadzie-grudniu 1988 roku z późniejszymi weryfikacjami. Spisano jedynie zieleń która mogła być wykorzystywana w późniejszym projekcie kompozycji zieleni.

SPIS ROŚLIN:

Acer platanoides – Klon pospolity
Betula verrucosa – Brzoza brodawkowata
Cornus sanguinea – Dereń świdwa
Crataegus monogyna – Głóg jednoszyjkowy
Euonymus europeanus – Trzmielina pospolita
Fraxinus excelsior – Jesion wyniosły
Hedera helix – Bluszcz zwyczajny
Malus sylvestrisl – Jabłoń dzika
Pinus silvestris – Sosna pospolita
Populus alba – Topola biała
Prunus padus – Czeremcha pospolita
Pyrus communis – Grusza pospolita
Rhamnus cartarica – Szakłak pospolity
Rhamnus frangulea – Kruszyna pospolita
Robinia pseudoacacia – Robinia akacjowa
Rosa tomentosa – Róża kutnerowata
Sambucus nigra – Bez czarny
Syringa vulgaris – Lilak pospolity
Tilia cordata – Lipa drobnolistna
Thuja occidentalis – Żywotnik zachodni
Ulmus glabra – Wiąz górski

6. DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA

ZDJĘCIA ARCHIWALNE

Rysunek 9. Zniszczona brama główna
Rysunek 10. Fragment muru wapiennego
Rysunek 11. Fragment cmentarza
Rysunek 12. Cmentarz - widok na Hutę
Rysunek 13. Widok na cmentarz z fragmentem muru
Rysunek 14. Z lewej cmentarz, z prawej tory kolejowe Huty

ZDJĘCIA STANU OBECNEGO

Rysunek 15. Zniszczona płyta nagrobna
Rysunek 16. Jedne z najstarszych grobów. Kompleks I
Rysunek 17. Aleja główna, nieutwardzona
Rysunek 18. Natura góruje nad betonowymi macewami
Rysunek 19. Brama główna od ul. Złotej, już po odrestaurowaniu
Rysunek 20. Kompleks III

7. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE

Głównym i nadrzędnym zadaniem powinno się stać odtworzenie pierwotnego, historycznego układu przestrzennego wraz z wycinką drzew oraz odbudowaniem (w miarę możliwości) nagrobków, które zostały zniszczone i zdewastowane. Dzięki wcześniejszym pracom inwentaryzacyjnym przeprowadzonym na terenie cmentarza, mamy doskonały obraz na stan w jakim zachowały się poszczególne partie cmentarza jak i drzewostanu, co jest bardzo pomocne przy projektowaniu układu zieleni . Ponadto na terenie cmentarza zostały wykonane także inne dokumentacje m.in.:

Inwentaryzacja naziemna cmentarza wykonana przez Państwowe Przedsiębiorstwo w Geodezyjne w Warszawie – Grupa terenowa w Częstochowie – 1970 r.
Zestaw fotografii Nagrobków wykonany przez W. Prażmowskiego 1970-1975 r.
Karta cmentarza, wykonana przez mgr J. Koja 1985 r.
Teczka cmentarza, wyk. J. Walicki, M. Streczniewska, K. Dziedzic 1986-1987 r.
Inwentaryzacja dendrologiczna 1988 r.

Rysunek 21. Jedna z plansz dokonanego spisu niektórych nagrobków

Nowy projekt zagospodarowania zieleni powinien przywrócić jakość estetyczną kirkuta a nawet podnieść ją, nie niszcząc przy tym niezwykłości i tajemniczości cmentarza wyznania mojżeszowego. Na uwadze należy mieć także odseparowanie cmentarza od Huty im. S.Bieruta, która jest wręcz z nim zrośnięta.
Biorąc pod uwagę płaski teren jaki kirkut zajmuje, powinno się w znacznym stopniu zadziałać roślinnością, w taki sposób, aby zasłonić mało atrakcyjne widoki. Ponadto teren ten jest dość rozległy i atrakcyjny. Niezbędne jest uporządkowanie terenu i przygotowanie go na przyjęcie większej liczby odwiedzających.
Kolejnym problemem jaki się pojawia, jest brak bezpośredniego dostępu do wejścia zatem także do cmentarza. Wał usypany wzdłuż ulicy Złotej, nadal tam jest, chociaż tory zostały już rozebrane, a sam nasyp jest już tylko formą ukształtowania terenu. Zaleca się więc przebicie wału i poprowadzenie głównego wejścia bezpośrednio od ul. Złotej, a także zlikwidowanie ogrodzenia, które odgradza wał od ulicy.

Rysunek 22. Widok z wału w kierunku ul. Złotej

W projekcie odtworzenia układu kompozycyjnego cmentarza żydowskiego w Częstochowie, wykonanym przez firmę INDOKON-EKSPRES z Katowic, zawarty jest pomysł aby w miejsce pozbawione nagrobków zlokalizować lapidarium wzorowanej na formie Gwiazdy Dawida lub w wersji uproszczonej, zgeometryzowanej. Podtrzymuje tą wersję, jako nadal aktualną i wystarczająco atrakcyjną.
Odtworzenie i przywrócenie witalności cmentarzowi żydowskiemu w Częstochowie to zadanie na wiele lat, jednak nie można pozwolić, na to, aby taki wartościowy kirkut został zapomniany.

8. PODSUMOWANIE

Będąc architektami i mając za zadanie podnieść atrakcyjność danego miejsca a zarazem zwiększyć standard i komfort życia ludzi, nie możemy wobec takiego tematu przejść obojętnie. Kirkut jest dla członków społeczności wyznania mojżeszowego miejscem bardzo ważnym, miejscem gdzie spoczywają ich własne geny. Jest to zrozumiałe dla każdego człowieka za Ziemi, bez względu na to jakiego jest wyznania. Niestety przez długie lata setki osób, nie mogło nawet dostać się na teren cmentarza, co utrudnione jest przez sąsiedztwo huty. Nawet teraz wymagana jest zgoda, aby tam się dostać, a przecież nie powinno być to z żaden sposób zabronione. Rzeczą najistotniejszą jest zabranie funduszy na to aby ten teren mógł znów ożyć. Jeśli do tego doprowadzimy to tym samym uszczęśliwimy wiele osób.

10. BIBLIOGRAFIA

WWW.kirkuty.xip.pl
WWW.shzmykwa.pl
Dokumenty zebrane w Częstochowskim Archiwum wraz z dokumentacją fotograficzną

Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-qformat:yes; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin:0cm; mso-para-margin-bottom:.0001pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-theme-font:minor-fareast; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-bidi-font-family:"Times New Roman"; mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}

Załączniki:
ANALIZA HISTORYCZNO-KOMPOZYCYJNA CMENTARZA ŻYDOWSKIEGO W CZĘSTOCHOWIE	[ANALIZA HISTORYCZNO-KOMPOZYCYJNA CMENTARZA ŻYDOWSKIEGO W CZĘSTOCHOWIE ]	20124 Kb

Komentarze

Szukaj

Tylko zarejestrowani użytkownicy mogą pisać komentarze!

Ostatnio zmieniany w Poniedziałek, 08 Czerwiec 2009 10:32